Algemene Informatie

Zerken in de Dorpskerk van Poortugaal.



De Dorpskerk van Poortugaal is een Rijksmonument.
Deze kerk aan de Groene Kruisweg / hoek Kerkstraat is het oudste gebouw in Poortugaal.
De kerk in zijn huidige vorm is gebouwd in de vijftiende eeuw. Het is een oudgothische kruiskerk.
















Om van deze kerk een indruk te krijgen onderstaand de documentatie van de heer Ir. W.A.Th. Bik, die ook de transcripties heeft gemaakt van de grafstenen.



De hoofdas van het oude en het huidige kerkgebouw.
Het is de gewoonte dat de hoofdrichting van een kerkgebouw - indien mogelijk – Oost-West is. Bij het uitzetten van de hoofdas van de oude houten kerk is deze lijn loodrecht geplaatst op de richting van het magnetische Noorden. Bij de nieuwe stenen kerk is het geografische Noorden als richtlijn gebruikt. Vandaar dat er een hoekverschil van ca. 70 is.

Als U de hoofdingang binnenkomt in de onderdoorgang van de toren is er rechts een herinneringsplaquette aan de klokkenroof uit de tweede wereldoorlog. De kerkklokken werden gevorderd t.b.v. de Duitse oorlogsindustrie. In maart 1946 is de torenklok teruggekomen, zonder klepel. De Oranje Vereniging ‘’Oranje Nassau’’ heeft een wedstrijd uitgeschreven om een rijmpje te maken.
A. van Zanten uit Poortugaal heeft de prijs behaald en is deze plaquette in de toren bevestigd.
Het rijmpje is als volgt:
In drie jaar klonk mijn stem niet meer
‘k lag op de bodem van het IJsselmeer
Heldenmoed van schipper Van Dijk
Liet mij daar zakken in het slijk
Maar nu jubel ik het uit
Besef O mens, wat dit beduidt
Geloof van mij, dat God gewis
In nood en dood Uw Redder is.
- 28 juni 1943 - 8 januari 1946 -

Het rijmpje klopt echter niet. Later is namelijk gebleken dat schipper van Dijk geweigerd heeft om met zijn schip te varen.
Een andere schipper heeft de klipper gestuurd. ‘s Nachts zijn de schepen op een zandbank geraakt en na een storm gezonken.


Boven de deuren, die toegang geven naar de kerk, staat op een houten bord in sierlijke vergulde letters, in barokstijl geschilderd:
Pr. 29-2. “Gevet den Heere de eere zijns naams, aanbiddet den Heere in de Heerlijkheid des Heiligdoms” Anno 1782. Js. de Ridder.
Het psalmvers is uit de onberijmde Statenvertaling. De deuren zijn in het jaar 1775 gemaakt in plaats van twee hekken (Resolutieboeken van Schout en Schepenen). Uit de rekening van de kerk van 1782:
‘’Betaelt aan Jacobus de Ridder, Meesterverwer te IJsselmonde, verdienste zoo aan ’t schilderen, lettere en vergulden voor de toorn onder ’t Wetboek, benevens de lijst der Predikanten etc. sedert de Reformatie boven de oostdeuren, met verschot van verguld, alsmede 't setten van stractuur letters in 't goud. En het gronden en oververwen van het buijtenhekken etc. met Tuijsleggelt als anders in den jare 1782 te samen volgens reeckeningh en quitt. de somma van 900.-"


De oude doopkapel uit de rooms-katholieke tijd heeft in de protestante traditie zijn functie verloren en is nu in gebruik als keuken.


De preekstoel met Lodewijk XIV-motieven.
De preekstoel is in het jaar 1774 gemaakt door Louweron, Mr. timmerman te Schiedam voor Fl. 286.-. Aan R. van Bolest fabrijk te Schiedam, werd voor het ontwerp en opzicht Fl. 33-14-0 betaald.
Tot dekking van de kosten werd het zitgeld van Fl. 0,60 tot Fl. 1,00 verhoogd.
In hetzelfde jaar waren al 2 panelen gebarsten. Ze zijn uitgenomen, in een lijst gezet en opgehangen aan de pilaren. Bij de restauratie van 1971 zijn deze zoek geraakt. Op de kansel: een koperen lessenaar uit 1806.


Rode zandsteen in trapeziumvorm,
lang 165, breed 63 en 83 cm. Ingehakt zijn 5 kruisjes.
Verder is de oppervlakte wat ongelijk, en is als het ware een gleuf te onderscheiden. Kennelijk het deksel van een sarcofaag (stenen lijkkist] en die, te oordelen naar de ingehakte kruisjes, later heeft gediend - zoals meermalen gebeurde - als altaartafel of mensa. De kruisjes zouden de vijf wonden van Christus voorstellen; ze zijn van het oudst voorkomende type. De steen kan uit de 11e of 12e eeuw stammen. In navolging van de eerste Christenen, die in de catacomben van Rome het Heilig Avondmaal gebruikten boven de graven der martelaren, bestaat nog het voorschrift in de rooms-katholieke kerk, dat de Heilige Mis moet worden opgedragen boven de z.g. relikwieën, de overblijfselen van martelaren of heiligen. Deze zijn dan in of onder de steen geborgen in het z.g. sepulcrum.


Herenigingsdoek.
In deze oorspronkelijk Rooms Katholieke, en later Hervormde Kerk, is in 2004 ter herinnering aan het samengaan van de Hervormde, Gereformeerde en Evangelisch Lutherse kerk een herenigingsdoek gemaakt. Het stelt de scheppingsdagen voor. Het ontwerp is van de Poortugaalse kunstenaar Gé Albers en de afbeeldingen zijn vervaardigd door leden van de plaatselijke Hervormde en Gereformeerde kerk.


Op een houten bord "Salomons Ghebedt, Prover 30".
Proverbia is Spreuken; Salomo's gebed is echter 1 Koningen 8: 29-53.)
Vermoedelijk zijn dit de wapens van een echtpaar, dat het bord heeft geschonken. Dit zou kunnen zijn Abraham Bartholomeusz. van der Swan. die op 30 April 1607 trouwt als jongeman van Poortugaal met Arjaentje Cornelis. Van 1609 tot
1636 worden 7 kinderen gedoopt. Beiden zijn op het koor begraven; hij 14-9-1659, zijn vrouw 16-3-1656
Een andere mogelijkheid is, dat de schenker is een broeder van Abraham: Isaack van der Swaan, die in 1620 en 1622 kinderen laat dopen. Hij wordt op 1649 genoemd als secretaris van Poortugaal en wordt begraven op het koor 29-3-1669.


Een gebrandschilderd raam.
anno 1954, Toon Berg, Dordrecht. Het stelt voor de Gelijkenis van de Verloren Zoon, naar Lukas XV vers 11-32. Boven vertrekt de zoon, overmoedig, links is hij vrolijk op een feest; beneden hoedt hij, radeloos, de zwijnen. Tenslotte zijn terugkeer
naar de vader in het welvoorziene ouderhuis.


In de zuid-oostmuur van het dwarsschip een fresco, voorstellende: Het Laatste Oordeel (Matth. 25 : 31-41)
Boven zit Christus als opperste Rechter met opgeheven handen om zijn wonden te tonen. Aan zijn linkerzijde, en wat lager, Maria, die geknield smeekt om genade voor de mensheid. Daarbeneden Beëlzebub, de duivel, die met een knots de verdoemden voor zich uitdrijft naar rechts in de opengesperde kaken van de vurige hellemond.
De muur van het dwarspand is gebouwd in het laatste kwart van de 15e eeuw; daarna moet de muurschildering zijn gemaakt. Voor het fresco stond een altaar, gewijd aan de Heilige Anthonius; zie steen 21. Bij de restauratie van 1923 en 1924 zijn meer muurschilderingen te voorschijn gekomen. Boven de triomfboog een St. Christoffel, en links daarvan waren andere heiligenfiguren te onderscheiden. Bij de restauratie van 1971 zijn deze verdwenen.


Torenklok.
In de toren, eigendom van de burgerlijke gemeente Albrandswaard, hangen twee klokken. De oudste klok werd in Mechelen in 1525 door de klokkengieter J. van der Gheyn gegoten. Deze klok weegt 950 kg en heeft als randschrift de tekst:
Ter eere Gods ben ik gegoten. Alsoo verre mi hoore sal wilt God Bewaren overal. Anno 1525
De klok die in de oorlog is gevorderd en in 1946 teruggebracht.
In 1984 is deze gebarsten en vervangen. Gegoten bij Eijsbouts in Asten.
De andere klok, gezegend als Maria, is in 1850 uit de toren verwijderd, omdat zij gebarsten was, Deze is pas in 1956 vervangen. Gegoten bij B. Eijsbouts in Drachten.
Met de opbrengst van het brons werd in 1856 de bestrating van de Dorpsstraat bekostigd. Deze bel heeft als randschrift: Gelijk wellicht tevoren, laten wij samen ons geluid weer horen. Anno 1956.


De avondmaalstafel, het doopvont en de kandelaar zijn nieuw en evenals de koperen lichtkronen in ca. 1990 via acties aangeschaft.


Het Kam-orgel.
Het huidige hoofdorgel werd in 1860 gebouwd door de Rotterdamse orgelbouwer Willem Hendrik Kam, voor de Bethlehemskerk in den Haag. Na overplaatsing naar Poortugaal en restauratie door de firma Fama en Raadgever werd het instrument op 16 december 1977 in gebruik genomen. Het verving het door de firma Standaard gebouwde orgel uit 1916, dat aan de kerk geschonken was door de heer en mevrouw Van der Poest Clement ter gelegenheid van hun 40-jarig huwelijk.
Het Kam-orgel beschikt over 24 stemmen, verdeeld over Hoofdwerk(12), Bovenwerk(7) en Pedaal(5). Systeem: mechanische sleepladen.


Een eikenhouten bank om de noordelijke hoofdpilaar, de z.g. Ronde stoel, was vroeger de plaats van de heren van Valckesteijn. Een latere eigenaar van dat kasteel, schout P. J. Tijken vraagt in 1817 om deze bank te mogen kopen voor Fl. 70,- met een zitgeld van Fl. 10,5 per jaar. Dit wordt toegestaan, uit achting voor zijn persoon!, maar men maakte gebruik van zijn ijdelheid,en bepaalde de koopprijs op Fl. 140,- en het zitgeld per jaar op Fl. 14,-.


Een gebrandschilderd raam.
Anno 1956, Toon Berg, Dordrecht. Het stelt voor de gelijkenis van de Barmhartige Samaritaan. Beneden concentreert zich alles om de hulpverlening aan het slacht- offer, beneden de verdwijnende figuren van de 3 rovers en de Leviet. Geschonken door mej P. F. van der Poest Clement, geb. 19-5-1879, overleden 18-10-1961.


In de noordoostmuur van de zijbeuk: een beschilderd drieluik, waarop met sierlijke gothische letters de vijf fundamenten van het geloof staan. In het midden het jaartal 1687, en daaronder: Godt sprack alle dese woorden, Exod. XX.
"Ick ben de Heere Uwe Godt, die U uit Egipte land uit den Diensthuise uitgeleit hebbe". Volgen de Tien Geboden, en de teksten Johannes 1 : 17 en Galaten 3: 24.
Onder: "Door de wet is de kennisse der Sonde. Die dese dingen doet sal door deselve leven" 1687.
Linkerluik: "De Hooftartikelen onses Ghristelijken Geloofs Den H. Doop,
Mattheus 28, Marc. 16".
Rechterluik: "Het Ghebedt des Heeren, Lucas 11:1. "Het H. Avontmaal, Corinthen 11:1 Anno 1686.


De vrijstaande eikenhouten luifelbanken, de z.g. Polderbanken, waren bestemd voor dijkgraaf en hoogheemraden van het waterschap het Gemene Land van Poortugaal. Ze waren als zodanig in gebruik voor 1772 tot aan 1898. Tot 1795 waren zij versierd met de wapens van het college. In 1789 werden er 8 kussens voor gemaakt, ieder geborduurd met 224 letters.
Het onderhoud van de bank en een geschilderd raam met de wapens van het college werd betaald uit het z.g. karregeld. In 1815 is er een geschil over de bank. Het kerkbestuur zegt dat het recht van de polder er op niet kan worden bewezen, en stelt het zitgeld op Fl. 16,-.
Tijdens de restauratie van 1928 zijn deze banken uit de kerk verwijderd en elders opgeslagen. In 1980 zijn deze gerestaureerd en weer teruggeplaatst.


Een beschilderde ijzeren kist.
Uit de notulen van een vergadering der Kerkelijke Commissie op 22 juni 1806 blijkt, dat ten behoeve van de papieren van het Godsdienstig Fonds een ijzeren kist werd aangeschaft, die in de pastorie kwam te staan. Echter in 1789 wordt melding gemaakt dat ‘’de Diaconiekist nagezien zijnde in orde bevonden wordt’’.


Bij de restauratie van de toren werd de torenpunt vernieuwd. De oude, waar de weerhaan op draaide,staat nu hier.


Het koorhek.
vormt de afscheiding tussen het koor en het schip van de kerk. In het oudst bewaarde zgn. ‘’Kerckboek’’ treffen we een trouwinschrijving aan op 29 november 1592. Hierbij is vermeld: ‘’waren de eerste die men in de kapele of het raethuys trouwde nadat ze opgetimmerd was’’. Uit deze opmerking blijkt dat het hoog in het koor oprijzende schot met de zware deuren naar de consistoriekamer in 1592 opgetrokken was. In dit verband zal onder raethuys verstaan kunnen worden de ruimte waar de (kerke)-raet vergaderde.


Ets van Ds. Swalmius.
Eleazar Swalmius was de tweede predikant in deze gemeente. Beroepen als proponent op 10 aug. 1605 en in april 1612 vertrokken naar Schiedam. Zijn portret is door Rembrandt geschilderd (Koninklijk Museum voor schone Kunsten in Antwerpen). De ets is gegraveerd door Abraham Coenraads en uitgegeven door J.Tangens.


Naamlijst der predikanten te Poortugaal, tot 1656 verbonden met Hoogvliet, na 1656 verbonden met Albrandswaard.
Daaronder drie wapens van Poortugaal : Onder een vijfpuntige kroon: van keel (rood) 5 schilden van goud, staande kruisgewijs, op elk schild 5 sterren van lazuur (blauw), schuin. (Deze sterren zouden de wonden van Christus moeten voorstellen)
Van Hoogvliet: Gevierendeeld, I en IV van goud, met gekanteelde dwarsbalk van zwart, II en III van zilver, met 3 rode molenijzers geplaatst 2-1.
Van Albrandswaard: van keel (rood), met 3 schilden van goud, geplaatst 2-1, op elk schild 5 sterren van lazuur, schuin gekruist.
Deze calligrafie is vervaardigd door Andries van der Poest Clement in 1928, als een kopie van het grote predikantenbord, dat geplaatst was in de grote triomfboog voor het koorhek, dat met de restauratie van 1828 uit de kerk verwijderd is.


Een gebrandschilderd raam.
In de oostgevel van het koor een gebrandschilderd raam, ontworpen door Jacob Por, geschonken in 1924, waarin het wapen van de familie van der Poest Clement;
I. in rood drie gouden klaverblaadjes en een zilveren schildhoofd, beladen met drie zwarte merletten;
II. doorsneden; a in zilver drie blauwe blokjes, qeplaatst 2-1, b een gouden schildhoofd, beladen met drie rode sterren
c in blauw drie zilveren windhonden boven elkaar, rood gehalsband,
De bijbehorende wapenspreuk: "Clement et vaillant", d.i. zachtmoedig en dapper, ontbreekt.


Een Keure van ’t begraven in de Kerk van Poortugaal Anno 1668
1.
Alle degene die op ’t Koeur inde Kerk zullen begraven werden boven de 12 jaren Oudt sijnde zullen moeten betalen ten behoeve van de Kerk 8 gulden
2
Ende beneden de 12 jaren 4 gulden
3
Die inde kerk begraven zullen werden mede boven de 12 jaren zullen moeten betalen ten behoeve van de kerk 4 gulden.
4.
Ende beneden 12 jaren 2 gulden
5.
Voor ’t luiden over alle Personen tsij Oudt of Jong en op de selve op ’t of inde Kerkke oft kerkhof begraven werden 2 gulden waer van de kerk de helft zal genieten
Aldus gedaen en gearresteert bij Schout ende Schepene van Poortugael optem XVIII November 1666 ordonnantie van deselve J. van Byrmont


Een stenen trap leidt naar de voormalige Knekelkelder, nu in gebruik als stookruimte.


Vitrine.
In de vitrine ligt naast een aantal oude bijbels, een Engelse-import vijzel, die mogelijk dienst gedaan heeft als wijwaterbakje.


Rouwbord van Nicolaes van Driel.
Overleden op 7 sept 1697 Hij was baljuw en dijkgraaf van Albrandswaard.
Dit bord is in 1795 tijdens de Bataafse Republiek uit de kerk verwijderd. Het bord is in 1916 in zeer slechte toestand herontdekt zodat het toen betiteld werd als ’brandhout’’. Het wapen en het middengedeelte waren verdwenen zodat alleen het frame en het houtsnijwerk over waren. In 2012 is het bord gerestaureerd en in de kerk teruggeplaatst.Veel familieleden van het geslacht van Driel zijn in de kerk begraven.


In de zuidgevel aan de buitenzijde van de kerk de – afgesloten – toegang tot de grafkelders. Deze zijn bij de restauratie van 1972 leeggehaald.
Een aantal koperen plaquettes van de lijkkisten hangen in het koor.


Geraadpleegde bronnen:
--‐ H.W.Regt, Geschied- en Aardrijkskundige Beschrijving van der Zwijndrechtschen Waard en het land van Putten over de Maas, Zwijndrecht 1848
--‐ N.L.van Dinther, Sprokkels uit Poortugaals Historie 1977
--‐ G.J. Vermaat, Genealogische en andere merkwaardigheden in de Hervormde kerk te Poortugaal Ons voorgeslacht 19e jaargang Juli/Aug.1964
--‐ T.A. van der Vlies, Portugal na Holanda – een en ander uit de geschiedenis van het Zuid-Hollandse dorp 1932
--‐ J. Verheul, Pernis Hoogvliet Poortugaal en Rhoon 1934
--‐ A. van der Poest Clement, Algemeen familieblad no 47. 1883
--‐ P.C. Bloys van Treslong Prins, Genealogische en Heraldische Gedenk-waardigheden in en uit de kerken der Provincie Zuid-Holland, 1922
--‐ Kerkelijk Archief, Gemeente Archief Rotterdam



zie ook:
www.pknpoortugaal.nl en www.oudheidkamerrhoonpoortugaal.nl