Algemene Informatie

In 1884 werd de 'Vereniging tot Christelijke Verzorging van Krankzinnigen en Zenuwlijders' opgericht. Drijvende kracht was predikant prof. Lucas Lindeboom. Hij had in zijn studietijd een krankzinnigengesticht in Wezel bezocht waarvan de herinneringen hem niet loslieten. De vereniging stichtte meerdere psychiatrische ziekenhuizen in het land. Wolfheze was de vierde in de reeks en werd in 1907 geopend. Het idee van Lindeboom was de geesteszieke mens niet alleen een goede behandeling te geven maar hem ook 'onder de lieflijke adem van het Evangelie' te brengen.
In een boekje dat voor het 75-jarig jubileum van de inrichting in Wolfheze is geschreven wordt de groei van het complex en de ontwikkeling van de behandeling gevolgd. 'Vroeger leefden mannen en vrouwen op Wolfheze volledig gescheiden. Zelfs als een groepje mannen en vrouwen elkaar wandelend tegen dreigden te komen moest een van de twee tijdig van route veranderen'. De belangrijkste taak van de verpleging was de patiënten rustig te houden. Patiënten hadden nauwelijks kontakt met elkaar noch met de verpleging. De mannen werden bijvoorbeeld bezig gehouden met het zinloos verplaatsen van zand met kruiwagens en de vrouwen konden papierresten sorteren.

De oorlogsperiode is ook voor de kliniek een zware tijd geweest. Over de moord op psychiatrische patiënten door de nazi's in het kader van hun 'euthanasieprogamma' is voor de Nederlandse situatie nog niet veel onderzoek gedaan. Er is geen enkele aanwijzing dat de bezetter in Wolfheze euthanasie heeft bewerkstelligd. Wel zagen instellingen in het binnenland het aantal patiënten opeens verdubbelen doordat ze patiënten moesten opvangen uit de psychiatrische ziekenhuizen langs de kust. De zusterstichting Bloemendaal moest gedeeltelijk naar Wolfheze evacueren. Er traden ziektes op ten gevolge van ondervoeding. De Sicherheitspolizei kwam regelmatig naar onderduikers zoeken en Joodse patiënten werden elders ondergebracht. Het bombardement van de United States Army Air Forces op de gebouwen van de inrichting en de daarop volgende strijd in de 'Slag om Arnhem' vergden in enkele dagen tegen de honderd slachtoffers. Voor de na de strijd door de Duitsers bevolen evacuatie werden de patiënten met karren en kruiwagens naar meerdere plaatsen noordelijk van Wolfheze overgebracht. In die tijdelijke verblijfplaatsen ondervond men veel hulp. Maar het was een opluchting voor patiënten en verplegenden dat men direct na de bevrijding weer naar Wolfheze terug kon keren, waar direct aan het herstel en wederopbouw van de kliniek werd begonnen.
De komst van de medicamenteuze therapie na de oorlog heeft grote veranderingen gebracht zoals dat patiënten vaak weer konden deelnemen aan de maatschappij. In de jaren 50 verdwenen de poorten en hoge hekken rond het terrein. Vooral door inzet van Dr. H. van der Drift werd de arbeidstherapie verder ontwikkeld en tenslotte ontstond een veelvoud van meer zinvolle bezigheden waarbij ook de gedachten van de mensen gespannen bezig konden zijn. 'Toen mannen en vrouwen elkaar weer bij het werk tegen kwamen droeg die ontmoeting tot herstel van een normale levenswijze bij'. Arbeidstherapie en verpleging raakten met elkaar verweven. Geloof, hoop en liefde bleven de basis.


De rode draad in het boekje over het 75-jarig bestaan van de inrichting is de psychiatrische patiënt als een door de maatschappij verstoten mens. Voor dit jubileum had het ziekenhuis een studiedag over deze integratieproblematiek georganiseerd. De deskundigen worstelen met dit probleem dat ook sterk door vooroordelen in de maatschappij wordt bepaald. Het bejaardencomplex in Wolfheze werd gebouwd rondom de hoofdingang zodat het direct aansluit op het dorpscentrum ter integratie met de samenleving. Maar oud-verpleegsters vertellen dat 'in de maatschappij het oude, bijna magische, etiket nauwelijks aan kracht heeft ingeboet. Niemand doet er geheimzinnig over als een familielid in een ziekenhuis wordt opgenomen, maar te moeten zeggen dat vader, moeder of kind 'in Wolfheze' wordt verpleegd, gaat met schrik en zelf met iets van schaamte gepaard'.


De begraafplaats werd al direct in 1908 aangelegd. Overleden patiënten kregen slechts een betonnen paaltje bij hun graf, alleen in zeldzame gevallen zorgde de familie voor een zerk of begroef zij de dode elders. Het gesticht was een kleine gemeenschap en niet alleen patiënten maar ook degenen die er werkzaam waren werden op deze begraafplaats begraven, maar wel op een afzonderlijk gedeelte met nieuwe nummering. Doktoren en directeuren vonden toen blijkbaar dat deze eenvoudige begraafplaats niet bij hun stand paste want zij kwamen hier niet te liggen.


Na het bombardement door de geallieerden op 17 september 1944 werden op de begraafplaats twee massagraven gedolven voor de bijna 100 slachtoffers. Precies twee jaar na bombardement, werd op het massagraf van personeel en burgers een monument onthuld. Later werden bij het massagraf van de patiënten drie herdenkingsstenen geplaatst.


In 1945 werd een uitbreiding van de begraafplaats uitgevoerd naar ontwerp van tuinarchitect J. Vroom uit Glimmen, en in 1957 volgde nog een uitbreiding. Gaandeweg woonden veel verzorgers niet langer op het ziekenhuiscomplex en werden ze in Oosterbeek of eigen woonplaats begraven. Dit werd ook de gang van zaken bij overleden patiënten. De begraafplaats raakte in verval en van ongeveer 1982 tot 1992 werden geen nieuwe graven geopend en waren er alleen nog bijleggingen. In 1993 kreeg de begraafplaats een hoognodige opknapbeurt en werd ze royaal uitgebreid. Sindsdien vonden er naast cliënten en (oud-) personeel ook veel bewoners van het dorp Wolfheze hier hun laatste rustplaats. Cliënten en personeelsleden werden nu 'op rij' begraven. Ook herbegravingen kwamen voor als de familie wenste dat een elders begraven familielid tenslotte in Wolfsheze terugkeerde.


De begraafplaats is nu nog steeds in beheer van het ziekenhuis op dit perceel, dat sinds 1996 werd opgenomen in de Stichting De Gelderse Roos, en sinds 2009 in de Stichting Pro Persona. Het is daarom een particuliere begraafplaats en ook een monument van de Gemeente Renkum. Ook mensen van buiten de Stichting kunnen nu hier begraven worden. De laatste jaren zijn er ongeveer 6 à 7 begrafenissen per jaar.
Eens per jaar worden de doden met Lichtjesdag herdacht, waarbij ook bepaalde doden bij naam worden genoemd.
De begraafplaats wordt dwars doorsneden door het Klompenpad Molenbeeksepad.


Sinds de eerste graven in 1908 is er nog nooit geruimd. Het overgrote deel is anoniem omdat er destijds geen geld was voor een steen en de familie buiten beeld bleef. Tijdens hun leven waren de patiënten door de maatschappij verstoten. Hun anonieme graf heeft hen na de dood helemaal uitgewist. Ulbe Anema (geschiedschrijver van Wolfheze) beschrijft dat in zijn artikel in de Wolfskreet heel mooi: ‘De doden hebben zo elke verwijzing naar hun leven meegenomen, de graven verraden niets.’ Door hun naam en grafnummer te publiceren krijgen de doden hun naam terug en kunnen wij weer van hun bestaan kennis nemen.

Het Bestuur van Pro Persona heeft na juridische toetsing inzage in de graflijst gegeven. De gegevens daarin heb ik met behulp van Open Archieven tot de juiste namen en data herleid en nu hier gepubliceerd.

Op het eerste gezicht is de begraafplaats een mozaiëk zonder logische volgorde. De graflijst werd door de huidige begraafplaatsbeheerder omstreeks 2005 uit her en der gevonden schriftjes en briefjes samengesteld. Door vergelijking van grafnummers en begraafdata op deze lijst met de paaltjes bij de graven en (vaak) incidentele zerken in de zelfbenoemde vakken A-R (zie schema vakindeling) zijn de volgende begraafvolgordes en groepen zichtbaar geworden:
- Vak B (001-092) (1908-1913) --> vak D1 (093-224) (1913-1918) --> vak E2 (225-352) (1918-1922) --> vak A2 (353-628) (1922-1937) --> vak A1 (629-882) (1937-1946) --> vak L2 (001-103) (1946-1950) --> vak O (104-221) (1950-1957) --> vak K2 (222-229) (1957-1958)
- Vak C2 (001-023) (1913-2012) --> vak E1 (024-049) (1930-1999)
- Vakken E3, F1 en H2 met oorlogsslachtoffers in massagraven of afzonderlijke graven (1944)
- Vak C1 (001-019) (1964-2020) --> vak D2 (020-024) (1964-2020) --> vak L1 (025-039) (1949-1988) --> vak H1 (040-045) (1992-1993) --> vak K1 (046-060) 1993-2006) --> vak G (061-072) (1996-2020) --> vak F2 (073-085) (1997-2019) --> vakken I2, J, M, N, P, Q (086-229) (1999-heden).
In de graflijst, waarvan de oorspronkelijke notities niet bewaard zijn, ontbreken ongeveer 700 anonieme graven uit de vakken D1, E2, A1 en A2 (periode 1914-1946). De gegevens hiervan kunnen wellicht later alsnog op andere wijze verzameld worden.

Paul van Dijk, januari 2025


Bronnen:
- Mensen mensen... Gesprekken en gedachten naar aanleiding van het vijf en zeventig jarig bestaan van psychiatrisch ziekenhuis Wolfheze. Psychiatrisch Ziekenhuis Wolfheze, 1983
- Van doden met slechts een nummer tot een mooie begraafplaats (Wolfskreet 5e jaargang - mrt 2007 (31-37))
- Het collectief geheugen: Steffie Gomez, begraafplaats Wolfheze, 28 feb 2017 (https://www.youtube.com/watch?v=JfPzLT7G2UU)
- 'Pijnlijk hè, alsof je niet bestaan hebt'. De Gelderlander 12 nov 2024.
- Wolfheze: begraafplaats voor patiënten en personeel (https://overdegroenezoden.nl/wolfheze/#:~:text=Verscholen%20in%20de%20bossen%20rond,1993%20ook%20dorpsbewoners%20worden%20begraven)
- Burger oorlogsslachtoffers in de gemeente Renkum - de vele namen (https://www.hansbraakhuis.nl/Renkum/oorlogsslachtoffers-namen.html)