Algemene Informatie

Almelo, Vriezenveenseweg 207. Huize Alexandra, 1953-1983. “Voor meisjes boven de jaren van de leerplicht, wier opvoeding gevaar loopt of verwaarloosd werd.” Geopend door de Duitse provincie van De Goede Herder in 1876, in 1949 aan de Nederlandse provincie overgedragen. In 1966 overgenomen door een stichting voor kinderbescherming, in 1983 werd ook het werk overgenomen door leken. Tot de sluiting in 2000 werkten nog drie zusters in Huize Alexandra.

Almelo, Ootmarsumsestraat 82. Sancta Euphrasia. 1953-1966. Tehuis voor werkende meisjes.

De congregatie van Onze Lieve Vrouw van Liefde van de Goede Herder werd in 1829 opgericht in de Franse stad Angers door zuster Maria Euphrasia Pelletier, de kloosternaam van Rose Virginie Pelletier. In 1860 vestigde de congregatie, kortweg De Goede Herder genoemd, zich ook in Nederland en opende haar eerste tehuis voor de opvang van ‘misdeelde, verwaarloosde en ontspoorde meisjes’ in Zoeterwoude. Er volgden kloosters in Velp (1892), Tilburg (1902) en Bloemendaal (1927).

Zusters van de Duitse tak vom Guten Hirten uit Münster stichtten in 1876 een tehuis in Almelo als een potentieel toevluchtsoord voor uit Duitsland verdreven zusters (als gevolg van de zogenaamde Kulturkampf (1871-1888)) en voor opvoeding en zedelijke verbetering van meisjes. Zij vestigden zich op het terrein van de villa Alexandra die zakenman Egbert Kunst voor hem en zijn Russische vrouw Alexandra Kartschagina had laten bouwen maar vanwege het uiteenvallen van hun huwelijk verliet. Het ontbrak de drie eerste zusters die de kloostergemeenschap moesten stichtten aan alles. Soms moesten ze zelfs in het veld gevonden kruiden als maaltijd eten. Maar met veel wilskracht en met versterking uit Münster ontgonnen ze de broeklanden tot landbouwgrond, verbeterden ze de weidegrond, en begonnen aan een uitbreiding van de gebouwen. Eind 1876 kwamen uit Münster meer zusters en verpleegden, gevolgd door Zuster vd H. Euphrasia Schäferhoff met 6 meisjes uit Nederland. Zuster Schäferhoff zou tot haar dood in 1907 het klooster leiden.

De eerste jaren waren voor de zusters vol beproevingen. Ze maakten van oude kisten wat meubilair en de enige verwarming was het fornuis in de keuken waarvoor ze zelf hout moesten sprokkelen.
Op 1 januari 1882 woonden er reeds 82 personen op het klooster, waarvan 19 zusters. In 1910 waren er al 170 meisjes. Ze werden terwerkgesteld in de naaikamer of borduurzaal, en in de boerderij en moestuin. Het internaat breidde gestaag zijn gebouwen uit.
In 1921 trof het klooster een grote ramp ; de boerderij werd door brand vernield. De 'noabers' hielpen met veevoer tot aan de oogsttijd. Bij een grote overstroming in 1926 vonden velen van naburige boerderijen een gastvrij onthaal op het klooster.
In 1926 werd het gouden jubileum van het internaat herdacht, dat toen al meer dan 2100 meisjes opgevangen had. De oorlogsjaren werden goed doorstaan dankzij het sterk zelfvoorzienende karakter van het klooster. Tot 1953 werden er al 3784 meisjes opgenomen. Er waren ook zustercongregaties in Noord-Deurningen en Oostmarsum. In een toelichting op haar werk zegt één van de zusters: ‘dikwijls werd er niets voor een kind betaald en zo was dit werk echt liefdewerk”.

In een goed artikel over de begraafplaats beschrijft Leon Bok de voortdurende ontvluchtingen van meisjes uit het klooster. Meestal werden ze gevonden en weer teruggebracht. Over zelfmoorden werd niets bekend. Uit analyse van de leeftijden van de meisjes die werden begraven blijkt dat ze opvallend jong waren. Het valt zeer te betwijfelen of zij wel de juiste medische zorg kregen.
Christel Don laat een aantal oud-verpleegden aan het woord over hun ervaringen in de kloosters van de Goede Herder. Zij is genuanceerd in haar boek, maar duidelijk is wel dat Almelo als zwaarst werd ervaren. Veel commotie heeft in 2024 de VPRO-documentaire “Meisjes van de Goede Herder” teweeggebracht. De laatste jaren waren al zo nu en dan artikelen in de pers verschenen over de afstandelijke en liefdeloze behandeling die meisjes bij de Goede Herder hebben gehad en trauma’s die ze daarbij hebben opgelopen. Uit de verhalen blijkt steeds weer dat het de zusters volledig ontbrak aan inzicht in pedagogiek en empathie. De volgende getuigenis in de NRC van José van den Berg (verblijf in Almelo van 1947 tot 1951) is een illustratie van hoe meisjes in deze kloosters ten onder konden gaan:
"Veel meisjes zijn ziek geworden. Het eten was er na de oorlog slecht en vies. Er heerste tbc. Een meisje heette Fientje, een lachebekje. Die was een stuk jonger dan ik. Ze was erg zwak, buiten was het koud, maar Fientje moest van de nonnen haar verplichte tuinwandeling maken. Ik hield haar stevig vast. Achter de schuur stonden de doodskisten. Toen we daar langs kwamen, bleef ze bij een kleine kist staan en vroeg: ‘Zou ik daar in passen?’ Een week later lag ze erin.”
De Fientje waar José over vertelt is Cornelia Christina Josephina Beeris. Zij stierf op 02-08-1951, waarschijnlijk aan tbc.
Net als in Velp zijn ook in Almelo twee zusjes kort na elkaar overleden. Het zijn de zusjes Sanstra: Johanna op 3-7-1947 en Georgina op 10-2-1948. Details zullen we hier waarschijnlijk nooit over weten.

Wel konden meisjes die accepteerden dat ze hun vrijheid inleverden en meewerkten met de zusters vaak hun verblijf ten nutte maken door een diploma te halen waar ze later veel profijt van hadden.

Uit een artikel in de Volkskrant over het 75-jarig bestaan van de inrichting in 1951 beschrijft de journalist een ideale zelf-opvoeding in gezinssfeer maar is daarbij blijkbaar totaal onwetend over hoe het leven van de meisjes in het klooster in de praktijk is. Wel wordt een vernieuwingsprogramma genoemd waardoor de meisjes geleidelijk meer vrijheid en mogelijkheden zouden krijgen.

In 1972 veranderde de naam van het internaat 'de Goede Herder' in 'Huize Alexandra'. Het honderdjarig bestaan in 1976 werd gevierd met een sobere eucharistieviering. Eind jaren 70 woonden in het klooster nog 23 zusters, waarvan er slechts 6 nog bij het internaatswerk betrokken waren. De zorg voor de meisjes werd overgenomen door leken die opgeleid waren voor dit werk. Een nieuw Alexandra werd in 1985 betrokken. De oude kloostergebouwen kwamen leeg te staan en de voormalige tuinen en sportvelden raakten overwoekerd. In 1989 ging de prachtige oude villa 'Alexandra' geheel door brand verloren. Tenslotte werd op die plek een AZC gevestigd.

Het lot van de begraafplaats wordt door Leon Bok goed beschreven. Bij de sluiting werd vastgelegd dat voor onderhoud moest worden gezorgd en bezoek mogelijk bleef, maar daar kwam niets van terecht. Ook werd het grafregister tegen de regels in niet aan de gemeente overgedragen. Tenslotte werd de begraafplaats in opdracht van de Goede Herder geruimd, maar later bleek die zeer onvolledig te zijn uitgevoerd. Momenteel worden de nu nog aanwezige stoffelijke resten in opdracht van de gemeente Almelo volgens de kwaliteitsrichtlijnen van de archeologie geruimd, hetgeen o.a. betekent dat (later) onderzoek aan de individuele botresten mogelijk is.
De beslissing van de gemeente Almelo kwam tot stand na een door hen gevraagd uitvoerig rapport van Het Oversticht in samenwerking met de Overijssel Academie. Als aanhangsel van dit rapport is een transcriptie van het grafregister opgenomen, dat tot stand kwam na raadpleging van het oorspronkelijke register bij de Goede Herder. Deze transcriptie is na vele correcties hier gepubliceerd.
Paul van Dijk

Bronnen:
- Archives Portal Europe - Archiefinventaris Zusters van de Goede Herder (Internet)
- J. F. Holtmann - Het klooster 'de Goede Herder'. Stad&Ambt, 200
- Diverse auteurs – Honderd jaar katholiek Twente 1853-1953, Meekes, 1953
- Christel Don – De meisjes van De Goede Herder (Alfabet, 2024)
- Joep Dohmen - Reeks artikelen over de Zusters van de Goede Herder - NRC, mei-juni 2018
- Leon Bok - Almelo – De verdwenen kloosterbegraafplaats De Goede Herder. Dodenakkers, 2024
- "De Goede Herder" beschermde duizenden meisjes - 75-jarige stichting in Almelo. De Volkskrant 10-9-1951.
- A. Vissinga - Onderzoek kloosterbegraafplaats huzie Alexandra, Het Oversticht 2024
- Kees Dinkla en Marco Krijnsen - Het vergeten kloosterkerkhof, Overijssel Academie 2024